Του γλύπτη Θόδωρου

Στην προηγούμενη έκδοση «ΕΠΙΛΟΓΟΣ 2002», αναζητώντας τα πολιτισμικά ‘‘πρότυπα’’¹ του 21^ου αιώνα, έθεσα βασικά ερωτήματα για την πορεία του πολιτισμού. Στην ροή του 2003, οι παγκόσμιες εξελίξεις «εικονογράφησαν» τραγικά εκείνα τα ερωτήματα, καθώς μεταξύ άλλων «ειδήσεων» ο πόλεμος στο Ιράκ, με τα θανατηφόρα και καταστροφικά όπλα, τροφοδότησε τον επικοινωνιακό πόλεμο των «μέσων», ένα πόλεμο που διαπερνούσε σύνορα και παραδοσιακά όρια, βομβαρδίζοντας με οπτικοακουστικές «πληροφορίες» όλο τον πλανήτη.

Αυτή η «επιδρομή» πληροφοριών προκάλεσε ρωγμές στη σκέψη μου. Από αυτές τις ρωγμές αναδύθηκε η ανάγκη να επανέλθω σε προηγούμενα κείμενα, για να διατηρήσω κάποια συνοχή, κάποια συνέχεια στις σκέψεις μου. Άλλωστε ο «ΕΠΙΛΟΓΟΣ», ως ετήσια επιθεώρηση των πολιτισμικών δρώμενων, ταιριάζει σε κάποια διαχρονική θεώρηση.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η συνειδητή επιλογή του γράφοντος να αντιστέκεται στην επικαιρική αποσπασματικότητα, όσο μπορεί, όσο του επιτρέπεται. Ο κατακερματισμός της σκέψης, μέσα από τις «κρεατομηχανές της ενημέρωσης», μετατρέπει τα λόγια σε αναλώσιμο υλικό για να τροφοδοτεί τα οπτικοακουστικά «μέσα». Αυτά τα «μέσα» της παγκοσμιοποιημένης ενημέρωσης, για την οποία συχνά στήνονται σαν σκηνικά «ντεκόρ» και πραγματικοί, αιματηροί και καταστροφικοί πόλεμοι.

Άλλωστε η βία ως θέαμα – από την ατομική ή συλλογική βία μέχρι τη συντεταγμένη πολεμική – είτε ως φανταστική περιπέτεια, είτε ως πραγματική είδηση, αποτελεί εγγυημένο διεγερτικό τηλεθέασης ή τηλεανάγνωσης (!) για να προσελκύει πολλές διαφημίσεις = αντικειμενικός στόχος της ενημέρωσης!

Αν μέσα σε αυτό το «ρεαλιστικό» σενάριο του δυτικού πολιτισμού χρειάζονται και κάποιοι «διανοούμενοι μαϊντανοί» για το καρύκευμα του προσφερόμενου “menu”, τότε ίσως κατανοήσουμε ποιο ρόλο επιφυλάσσουν στους «ανθρώπους της Τέχνης» στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία του μέλλοντος...

Αξίζει νομίζω να μελετηθεί ο τρόπος με τον οποίο «τροφοδοτείται» η εικονική πραγματικότητα των «μέσων» και να αναλυθούν τα κριτήρια με τα οποία επιλέγονται οι «εκπομπές» από τα τρέχοντα «μέσα επικοινωνίας» σε ηλεκτρονική ή έντυπη μορφή. Αυτά τα κυρίαρχα «μέσα» που επιλέγουν και διακινούν τα πρότυπα, τα καλούπια με τα οποία δια-μορφώνεται η μελλοντική κοινωνία του πλανήτη.

Όπως ανέφερα στο κείμενο του προηγούμενου έτους, οι απόψεις μου στηρίζονται στη βασική θεώρηση πως: «Υπάρχουμε δια μέσου των ΜΕΣΩΝ. Και αυτό δεν είναι απαραίτητα αρνητική διαπίστωση, αποτελεί απλά μια κατάφαση πως η κοινωνία εννοείται και συγκροτείται δια μέσου της επικοινωνίας.»¹

Επειδή αντιλαμβάνομαι την Τέχνη ως μέσο επικοινωνίας, προσπαθώ να διερευνήσω την εξέλιξη του πολιτισμού και των επιμέρους συστατικών του, όπως προκύπτουν από τα νέα δεδομένα της τρέχουσας επικοινωνίας.

Για την οικονομία αυτού του κειμένου θα διερευνήσουμε τη σχέση ανάμεσα σε δύο επικοινωνιακά φαινόμενα της εποχής μας: Τον πόλεμο και την τέχνη. Τέχνη πίσω και πέρα από την «πολιτιστική» οθόνη της μόδας.

Η προαιώνια σχέση, ανάμεσα στη δημιουργικότητα και στην καταστροφικότητα, που ρύθμιζε την ανθρώπινη συμβίωση μεταξύ των ανθρώπων και των κοινωνιών, αυτή η σχέση ανάμεσα στη λεγόμενη τέχνη και στον πόλεμο, που καθόριζε την εξέλιξη του Πολιτισμού επάνω στον πλανήτη Γη, αξίζει να διερευνηθεί μέσα από τα νέα δεδομένα.

Αξίζει να σκεφτούμε πως αυτή η σχέση, ενώ εκπήγασε από πρωτογενείς ανάγκες επιβίωσης, εξελίχθηκε μέσα από επίκτητες κοινωνικές και πολιτιστικές επιθυμίες. Να σκεφτούμε πως οι ζωτικές εξαρτήσεις των ανθρώπινων κοινωνιών από τις «πηγές ενέργειας» ρύθμιζαν την εξέλιξη της ζωής, που σημαίνει την εξέλιξη του πολιτισμού.

Πηγές ενέργειας που σε κάθε εποχή είχαν άλλη σημασία και άλλη αξία: Στις προαγροτικές κοινωνίες – παλαιολιθική και νεολιθική – κριτήριο πρώτα επιβίωσης και μετά εξέλιξης υπήρξαν κυρίως οι πηγές του νερού και το φυσικό περιβάλλον, που παρείχε τροφές, φυτικές ή ζωϊκές, για συλλογή ή για κυνήγι.

Στις αγροτικές κοινωνίες, που αρχισαν να οργανώνονται στο γεωγραφικό χώρο, με κατασκευές για κατοικία και για καλλιέργεια των αγρών, το νερό και η γονιμότητα του εδάφους αποτελούσαν βασικά κριτήρια επιλογής. Σε αυτή την περίοδο αναπτύχθηκαν τα μεγάλα έργα τέχνης, αρχιτεκτονικά, γλυπτικά και άλλα μνημεία, παράλληλα με την εξέλιξη της γνώσης σε διάφορους τομείς. Τότε διερευνώνται και τα διάφορα υλικά της φύσης που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή των εργαλείων και των στοιχείων του δομημένου περιβάλλοντος σε σχέση με τις ανάγκες κάθε συγκεκριμένης κοινότητας/κοινωνίας. Τότε ανακαλύπτουν και την αξία των διάφορων μετάλλων, οπότε αρχίζουν να διερευνούν τις τεχνικές εξόρυξης, επεξεργασίας και χρήσης.

Από τις βιομηχανικές κοινωνίες και μετά αλλάζει ριζικά η προτεραιότητα στα κριτήρια επιλογής για την οργάνωση των κοινωνιών, καθώς άλλες «πηγές ενέργειας» ανέκυψαν από τις ανάγκες κατασκευής των μηχανών, όπως τα διάφορα μέταλλα και κράματα, αλλά περισσότερο από τις ανάγκες τροφοδότησής τους με καύσιμα, όπως, κάρβουνο, πετρέλαιο, μέχρι την ατομική ενέργεια κλπ.

Σήμερα στην εξελισσόμενη με ραγδαίους ρυθμούς μεταβιομηχανική κοινωνία η εκμετάλλευση των διάφορων μορφών ενέργειας αποτελεί το κρίσιμο στοιχείο που ρυθμίζει τις ισορροπίες επάνω στον πλανήτη, όπου η ανθρώπινη ενέργεια αποκτά μια νέα σημασία.

Εδώ χρειάζεται να σημειώσουμε πως από τις ίδιες πηγές ενέργειας τροφοδοτείται τόσο η δημιουργική δραστηριότητα των κοινωνιών όσο και η καταστροφική των πολέμων. Άλλωστε είναι γνωστό το ρητό «πόλεμος πάντων πατήρ» (Ηράκλειτος).

Αλήθεια, ποια «μητέρα», ποια επικοινωνιακή «μήτρα» κυοφορεί στην εποχή μας τα «παιδιά» του πολέμου; Ποιος νοιάζεται αν γεννηθούν τέρατα;

Γι’ αυτό νομίζω πως αξίζει να διερευνηθεί προς τα πού γέρνει η σχέση ανάμεσα στη δημιουργικότητα και στην καταστροφικότητα:

Αναζητώντας απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα θα προσπαθήσω να συνδέσω το νήμα της σκέψης μου με κάποια αποσπάσματα από παλαιότερα κείμενά μου που αναφέρονται άμεσα ή έμμεσα στη σχέση: Τέχνη1 Πόλεμος.

Σε μια διάλεξη, στις 7 Μαΐου 1969, μέσα στη χουντική δικτατορία, με τίτλο «Απομυθοποίηση της Τέχνης ή Ανάγκη για Νέο Μύθο;», μεταξύ άλλων ανέφερα: «Στο ξεκίνημα της Ιστορίας της ανθρωπότητας όλες οι δραστηριότητες του ανθρώπου ήταν Τέχνη … – το κυνήγι, η καλλιέργεια των αγρών, το ντύσιμο και η κατοικία, ο πόλεμος κ.α. – Όλα αυτά ήταν Τέχνη, δηλαδή εξαρτιόταν από την ικανότητα, την επιδεξιότητα και άσκηση του ανθρώπου ως ατόμου ή συγκεκριμένου παραγωγικού συνόλου με στόχο την επιβίωση...» ²

Το 1970 στην έκθεση-εκδήλωση με τίτλο «Γλυπτική για Συμμετοχή του Κοινού – ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ» στο μανιφέστο έγραφα:

«Αν μου επιτρεπότανε κι αν μπορούσα να διαλέξω ανάμεσα στον οίκτο και στην οργή, θα διάλεγα την οργή. Αλλά οι αγαθές προθέσεις μόνες δεν δικαιώνουν τα έργα.

Γι΄ αυτό τον τελευταίο καιρό βασανίζομαι να βρω μια λύση σε τούτη την αριθμητική πράξη: Με κριτήρια αποτελεσματικότητας σε σχέση με αγαθές προθέσεις, ΠΟΣΑ ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΝΟΥΝ ΕΝΑ ΤΑΝΚ;

Όταν έργα τέχνης και τανκ ανήκουν στα μέσα που δημιουργούν πολιτιστικό περιβάλλον.»³

Λίγο αργότερα, το 1972, στην έκθεση-εκδήλωση με τίτλο «Αντί για Έργο Γλυπτικής» μεταξύ άλλων έγραφα:

«Κάτι που σήμερα ξεχνάμε είναι ότι στα χυτήρια οι αρχαίοι Έλληνες δεν έχυναν μόνο τα άφταστης τεχνικής τελειότητας χάλκινα γλυπτά τους, έχυναν και τα όπλα τους. Μια προσεκτική επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο θα σας πείσει. Ξεχνάμε επίσης πως η τεχνική του λαξεύματος του μαρμάρου, η κατεργασία του ξύλου και τόσα άλλα τεχνικά προβλήματα της γλυπτικής αφορούσαν άμεσα και τα οχυρωματικά τους έργα. Τότε η επίδειξη ισχύος μέσα από τα καλλιτεχνικά έργα ήταν αρκετή για να αποθαρρύνει τους εχθρούς – κάτι που σήμερα γίνεται με τα διαστημικά ταξίδια, με τις παρελάσεις αρμάτων και διηπειρωτικών πυραύλων και άλλα τεχνολογικά κατορθώματα.»⁴

Αναφέρομαι σε προηγούμενα κείμενα μου σε αυτή την πορεία της σκέψης η οποία διαμορφώθηκε μέσα από τις σκέψεις μεγάλων διανοητών, όπως οι Albert Camus, Bertrand Russell, Herbert Marcuse, Eric Fromm και πολλών άλλων οι οποίοι έθεσαν και διερεύνησαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο αυτή τη βασική σχέση.

Από τη ρύθμιση αυτής της σχέσης ανάμεσα στην δημιουργικότητα και την καταστροφικότητα εξαρτάται η επιβίωση της ανθρωπότητας σε όλες τις κλίμακες της κοινωνικής συμβίωσης. Από την ποιότητα της διαπροσωπικής συμβίωσης στο μικρόκοσμο της καθημερινότητας, μέχρι τις διακρατικές σχέσεις.

Και επειδή αυτή η σχέση ισορροπεί «Στα Όρια Αντοχής-Ανοχής»⁵, σε αυτή τη ρευστή και δυναμική ισορροπία μεταξύ των δυνάμεων καταστροφής και δημιουργίας της κάθε κοινωνίας, η οποία εννοείται και συγκροτείται δια μέσου της επικοινωνίας, γι’ αυτό τίθεται το ζήτημα της ρύθμισης της επικοινωνίας, ως βασικού φορέα διαμόρφωσης των προτύπων ποιοτικής επιβίωσης. Εδώ αποκτά νόημα και περιεχόμενο η Τέχνη. Η Τέχνη της ζωής.

Σε αυτή την προοπτική επαναφέρω τα ερωτήματα κάτω από το πρίσμα των πρόσφατων γεγονότων που σημάδεψαν το πολιτισμικό οικοδόμημα της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας, δια μέσου της τηλεπικοινωνίας επάνω στον πλανήτη μας. Τηλεπικοινωνία όχι μόνο με κατευθυνόμενες οπτικοακουστικές πληροφορίες αλλά και με διάφορα τηλεκατευθυνόμενα βλήματα με τεράστιες δυνατότητες καταστροφής.

Η απάντηση της Ιρακινής ιατρού σε ερώτηση πολεμικού ανταποκριτή από τη Βαγδάτη, την 12 Απριλίου 2003, «Αν κοιτάξετε αυτά που συμβαίνουν γύρω μας οι λέξεις ‘‘ελευθερία’’ και ‘‘δημοκρατία’’ δεν υπάρχουν παρά μόνο στα λεξικά», υπογραμμίζει με τον πλέον λιτό και τραγικό τρόπο την εξέλιξη του δυτικού «πολιτισμού», όπως κυριαρχούσε και κυριαρχεί με τα διάφορα «όπλα» καταστροφής ή ενημέρωσης, όπως τον ζήσαμε μέσα από εκείνο τον αποκαλυπτικό «πόλεμο της ενημέρωσης».

Αυτά τα λόγια της Ιρακινής Γιατρού από τη Βαγδάτη επανέφεραν στην επιφάνεια και επικαιροποίησαν τα ερωτήματα που είχα θέσει τον προηγούμενο χρόνο.

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

Σκεφτείτε τι τεράστιες ποσότητες ενέργειας χρησιμοποιήθηκαν για την κάλυψη του πολέμου. Ενέργεια από φυσικές πηγές, μέταλλα, πετρέλαιο, κ. α. για να κατασκευάσουν τα διάφορα όπλα ή να τα τροφοδοτήσουν με πυρομαχικά, όσο και ποσότητες ενέργειας για να στήσουν και να καλύψουν τις λειτουργίες των τηλε-σταθμών που εκπέμπουν… Περισσότερο όμως η ανθρώπινη ενέργεια υπολογισμένη σε ανθρωποώρες χιλιάδων στρατιωτών ή τεχνητών και ανταποκριτών, όσο και συντακτών, χωρίς να μετρήσει κανείς τις «παράπλευρες απώλειες» σε ανθρώπινες ζωές.

Ύστερα ας αναλογιστεί κανείς πόση σπαταλημένη ενέργεια αναλώνεται σε ανθρωποώρες παθητικής τηλεθέασης από εκατομμύρια τηλεθεατές, που παρακολουθούν διάφορα θεάματα αποβλάκωσης, και ας συγκριθεί με την ενέργεια που διατίθεται σε ενεργητική παραγωγική και δημιουργική εργασία – όταν και η πνευματική καλλιέργεια δια μέσου της τέχνης συνιστά δημιουργική απασχόληση – τότε θα διαπιστώσουμε αφενός την σπαταλημένη ποσότητα ενέργειας, αλλά και τον συντελεστή ποιότητας που καθορίζει τον τρέχοντα πολιτισμό.

Πόσες ανθρωποώρες αναλώθηκαν στο βωμό της τηλεθέασης του πολέμου Μπους – Σαντάμ;

Πόσα εκατομμύρια, ίσως δισεκατομμύρια, άνθρωποι έμειναν καθηλωμένοι από τον τηλεπικοινωνιακό πόλεμο. Μεταξύ αυτών και εγώ.

Διερωτώμαι, τελικά ποιος είναι πιο καταστροφικός πόλεμος:

Ο πόλεμος με τα πραγματικά πυρά ή με τα εικονικά όπλα της ενημέρωσης.

Αν παρατηρήσουμε ο καθένας πως διαχειρίζεται τη δική του ζωτική ενέργεια, πώς την αναλώνει, σε παθητική ή ενεργητική δημιουργική απασχόληση, θα κατανοήσει καλύτερα τι συμβαίνει στην ανθρωπότητα. Όταν η ατομική μας περίπτωση μπει σε στατιστικά μοντέλα των μεγάλων αριθμών τότε μπορούν να διαγραφούν οι τάσεις της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας. Τάσεις που ανάλογα θα αξιοποιηθούν είτε από αδίστακτους managers που θα εκμεταλλευτούν τη δυναμική του marketing για το άνοιγμα νέων αγορών με στόχο το χρηματικό κέρδος, είτε θα αξιοποιηθούν από όσους αντιστέκονται αναζητώντας κάποια ισόρροπη εξέλιξη της ζωής επάνω στον πλανήτη μας.

Ωστόσο ο πόλεμος του Ιράκ έδειξε πως υπάρχει ακόμη ελπίδα αντίστασης στην οργανωμένη βαρβαρότητα. Οι κινητοποιήσεις τόσων πολιτών ανά την υφήλιο φανερώνουν πως υπάρχουν άνθρωποι που ελπίζουν και τολμούν…

Εάν καταλάβουμε πως η μοίρα της ανθρωπότητας εξαρτάται από το πώς η συνείδηση του καθενός περνάει από το ατομικό στο συλλογικό και από εκεί στο παγκόσμιο των μεγάλων αριθμών, όταν συνδέουμε το ατομικό με το συλλογικό και από εκεί με το παγκόσμιο, τότε μπορούμε να βρούμε κάποιον προσανατολισμό για το νόημα της ζωής επάνω στη Γη, για το νόημα της Τέχνης.

Σε ποια «αισθητική» θεώρηση βασίζονται οι σύγχρονες τάσεις στις διάφορες Τέχνες;

Εκπηγάζουν από τις βαθιές ποιοτικές ανάγκες επιβίωσης, συμβίωσης, διαβίωσης των ανθρώπων ή ικανοποιούν τις επίκτητες επιθυμίες που υποβάλλουν απροκάλυπτα και προκλητικά οι διαφημίσεις, ενώ τις καλλιεργούν κεκαλυμμένα και τόσα άλλα πολιτιστικά προϊόντα της καλλιτεχνικής αγοράς; Όπου αναδύεται το ερώτημα:

s

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ

Η πρόσφατη εμπειρία της πλανητικής «αισθητικής» η οποία μέσα από τις εκπεμπόμενες εικόνες πολώθηκε στον άξονα Μπους ↔ Σαντάμ, επισκίασε κάθε ποιοτική είδηση για μεγάλη χρονική περίοδο:

Αυτή η “αισθητική” σύγκρουση στα επικοινωνιακά «μέσα», αποκαλύπτει:

Διερωτώμαι, αν ζούσε ο Andy Warhol, θα απαθανάτιζε κάποιες από αυτές τις «ηρωικές εικόνες» της πτώσης του ανδριάντα του Σαντάμ με την αμερικάνικη σημαία στο κεφάλι… Θα τις τοποθετούσε στο «Πάνθεον της Τέχνης», πλάι σε έργα του όπως η «Μέρυλιν Μονρόε», ο «Μάο» ή η «Ηλεκτρική καρέκλα»;

Ύστερα διερωτώμαι, τι θα απογίνουν τόσοι καλλιτέχνες, διακοσμητές του καθεστώτος Σαντάμ, τόσοι «γλύπτες», που δούλευαν στις βιοτεχνίες και βιομηχανίες παραγωγής ανδριάντων του δικτάτορα ή τόσοι «ζωγράφοι», που έστηναν τις γιγάντιες εικόνες του σε δρόμους, πόλεις και χωριά;

Που θα βρουν εργασία; Στην υπηρεσία ποιών καθεστώτων … σε ανατολή και δύση θα ενταχτούν;

Η τέχνη ως ποιοτικό όχημα μεταφοράς πληροφοριών στο πλαίσιο των αξιών του πολιτισμού, της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ισότητας (όπως ανέφερε και η Γιατρός από τη Βαγδάτη) μένει ανίσχυρη και μετέωρη.

Άλλωστε η επικοινωνιακή εμβέλεια των εικαστικών τεχνών, γλυπτικής και ζωγραφικής, γίνεται όλο και πιο περιορισμένη και αδύναμη καθώς περνούν οι δεκαετίες.

Όπου ανακύπτει το βασικό ερώτημα:

Σε ποια πολιτισμικά μέτωπα θα αναμετρηθεί η καλλιτεχνική δημιουργία;

Όταν λεηλατούνται Μουσεία με έργα που ανήκουν στην ιστορία της ανθρωπότητας, από δημοσιογράφους «απελευθερωτές», για να πουληθούν σε «συλλέκτες», που χρησιμοποιούν τη πολιτισμική κληρονομιά της ανθρωπότητας για «ντεκόρ» της ματαιοδοξίας τους, όταν τόσα συμβαίνουν γύρω μας χωρίς να έχουμε τη δυνατότητα να τα κατανοήσουμε, ακόμη λιγότερο να παρέμβουμε, τότε…

Η αδυναμία επεξεργασίας των πληροφοριών, οι οποίες εκπέμπονται, προβάλλονται και διαχέονται στο επικοινωνιακό οικοσύστημα, οδηγεί σταδιακά στην αδιαφορία που

ακυρώνει κάθε προσπάθεια αντίστασης απέναντι στον εκφυλισμό της ανθρωπότητας, σε αυτή την ομογενοποίηση του πολιτισμού.

Καθώς όμως με ρομαντικές αναστηλώσεις το ρεύμα της ιστορίας δεν γυρίζει προς τα πίσω, αναδύεται το κρίσιμο ζήτημα: Πώς οι κοινωνίες των ανθρώπων θα δαμάσουν τις δυνάμεις που ανακύπτουν από τις νέες τεχνολογίες, για ισόρροπη εξέλιξη της ανθρωπότητας προς τη δημιουργικότητα των ανθρώπων και των κοινωνιών; Όπου ο Πολιτισμός θα ρυθμίζει τη ζωή του πλανήτη με την ισόρροπη διαχείριση των βασικών πηγών «ενέργειας», σε όλες τις κοινωνικές κλίμακες. Όπου η ανθρώπινη ενέργεια θα διοχετεύεται σε έργα συμβατά με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, ελαχιστοποιώντας τις παρενέργειες που συσσωρεύονται και ρυπαίνουν το υπόβαθρο της ζωής, το φυσικό περιβάλλον. Όταν πολλά πολιτιστικά προϊόντα συντελούν συχνά στη ρύπανση του αστικού και φυσικού περιβάλλοντος.

Η ΕΛΠΙΔΑ

Μέσα σε αυτό το παγκόσμιο σκηνικό του πολέμου αναδύθηκαν και κοινωνικές δυνάμεις που αντιστέκονται, ομάδες και άτομα που προσπαθούν να δράσουν ειρηνικά με κινητοποιήσεις και διαδηλώσεις, αλλά και δημιουργικά, ενάντια στη βαρβαρότητα του πολέμου. Κοινωνικές δυνάμεις αδιαμόρφωτες, οι οποίες φέρουν την ελπίδα πως η ανθρώπινη συνείδηση δεν έχει τελείως αλλοτριωθεί από τον «πολιτισμό» της κατανάλωσης.

Ωστόσο φαινόμενα βίας που εμφανίζονται στις διαδηλώσεις ακυρώνουν το ουσιαστικό μήνυμα ειρήνης και δημιουργίας, καθώς τέτοιες ενέργειες τροφοδοτούν τα «θεάματα» που αναπαράγουν τη διαλεκτική της βίας και της καταστροφής, ακυρώνοντας έτσι τις «αγαθές προθέσεις» των διαδηλωτών.

Σε αυτό το ειρηνικό μέτωπο πολλοί «πνευματικοί άνθρωποι», επιστήμονες, συγγραφείς και καλλιτέχνες, προσπαθούν με κείμενα και έργα να κρατήσουν σε εγρήγορση πρώτα τη συνείδησή τους και μετά ελπίζουν πως οι σκέψεις και τα έργα τους θα λειτουργήσουν ευρύτερα ως φορείς αυτής της ελπίδας. (Όπως, μεταξύ άλλων, ο άγγλος φωτογράφος John Goto, που παρουσιάζει το έργο του «Living sculpture», στην έκθεση με τίτλο Ukadia, στην ενότητα Gilt City, όπου στήνει τον Πρωθυπουργό της Ukadia, «Blair of Baghdad», σε ανδριάντα σαν τον Σαντάμ… …)

Όμως το κρίσιμο ερώτημα παραμένει:

Ποια είναι η επικοινωνιακή εμβέλεια των έργων τέχνης;

Τι δυνατότητες έχουν στην εποχή μας ως ποιοτικό όχημα μεταφοράς πληροφοριών;

Στις 15 Οκτωβρίου 1980 έγραφα: «… κάθε αισθητική άποψη, κάθε καλλιτεχνικό έργο, συνειδητά ή υποσυνείδητα, πηγάζει από κάποια ηθική στάση.

Η τέχνη, είτε ως θέση-δημιουργία θετικών προτύπων προς μίμηση και κατανάλωση, είτε ως αρνητική-κριτική απέναντι στην πραγματικότητα, προϋποθέτει πάντα κάποιο πλαίσιο «πολιτισμού», κάποια κλίμακα, κάποιον καμβά «κοινωνικών αξιών» για να πραγματοποιηθεί ως έργο και μετασχηματισμός…»⁶

Το πολιτισμικά πρότυπα του 21^ου Αιώνα θα διαμορφωθούν αναπόφευκτα στα ΣΤΑ ΟΡΙΑ ΑΝΤΟΧΗΣ-ΑΝΟΧΗΣ της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας, μέσα από τα ιδεολογικές και πολιτικές αντιπαραθέσεις ή ακόμη και πολεμικές συγκρούσεις. Στα όρια ανάμεσα στην καταστροφικότητα των πολέμων και στη δημιουργικότητα των κοινωνιών θα διαμορφωθούν οι νέες γεωπολιτικές ανακατατάξεις, από όπου θα προκύψουν νέα πρότυπα διαχείρισης των πηγών ενέργειας – και της ανθρώπινης ενέργειας – οι οποίες θα καθορίσουν και τα νέα οικονομικά πρότυπα. Συγκρούσεις που ελπίζω να καταλήξουν σε νέες ζωτικές ρυθμίσεις ανάμεσα στις ανισόρροπες δυνάμεις της καταστροφής που επιφέρει η καταναλωτική απληστία και στις δημιουργικές δυνάμεις της ισόρροπης εξέλιξης των κοινωνιών επάνω στον πλανήτη Γη.

Πιστεύω πως σε αυτό μέτωπο θα αναζητηθεί το περιεχόμενο του πολιτισμού του 21^ου αιώνα. Από αυτές τις ζυμώσεις θα προκύψουν και οι αισθητικές αντιλήψεις που θα αποτελέσουν το πλαίσιο όπου η Τέχνη, ως επικοινωνία, μπορεί να βρει κάποιο ρόλο και κάποιο ουσιαστικό στόχο, ως καταλύτης για την οικολογική ρύθμιση της κοινωνίας, για την ποιότητα ζωής.