ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ

Στις δύο προηγούμενες εκδόσεις του «ΕΠΙΛΟΓΟΥ», αναζητώντας το βασικό νόημα του «πολιτισμού» στην εποχή μας, προσπάθησα να θέσω μερικά ερωτήματα για να διερευνήσω τις παραμέτρους που διαμορφώνουν, από τη μια, τις αντιλήψεις στα μυαλά των ανθρώπων, με κυρίαρχο εργαλείο διαμόρφωσης της κοινής γνώμης τα «μέσα επικοινωνίας», και από την άλλη, τις επιπτώσεις στη λειτουργία του αστικού περιβάλλοντος, ως διαχρονικού «πεδίου επικοινωνίας».

Αν θεωρήσουμε το αστικό περιβάλλον ως οικοσύστημα, ως σύστημα δηλαδή στο οποίο αναπτύσσεται και εξελίσσεται η ζωή, η κοινωνική ζωή, τότε οι διάφορες κατασκευές, τα διάφορα κελύφη που διαμορφώνονται στο φυσικό υπόβαθρο θα πρέπει να εκτιμηθούν με κριτήρια που αντιστοιχούν στην ποιότητα ζωής, όταν η «Ποιότητα ζωής» εννοείται, όχι σαν αφηρημένη έννοια, αλλά ως δομικό στοιχείο που καθορίζει την επιβίωση, τη συμβίωση, και τη διαβίωση των πολιτών, σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Η επιβίωση αφορά στις φυσικές και βιολογικές συνθήκες εξέλιξης της ζωής σε συγκεκριμένο τόπο, σε κάθε μικρό οικοσύστημα μέχρι τον πλανήτη Γη, η συμβίωση αναφέρεται στη ζωή με τους άλλους ανθρώπους, από όπου ξεκινάει η κοινωνική οργάνωση, και η διαβίωση χαρακτηρίζεται από τις υλικές και κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες ζουν οι άνθρωποι, ως άτομα ή ομάδες.

Όλες αυτές οι σκέψεις περιπλέκονται ακόμη περισσότερο όταν η συγκεκριμένη κοινωνία προσπαθεί να συντονιστεί αφενός στο φυσικό τοπικό οικοσύστημα, ενώ λειτουργεί «επικοινωνιακά» στους ρυθμούς της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας, στο ευρύτερο οικοσύστημα του πλανήτη μας.

Σε αυτό το σημείο της σχέσης ανάμεσα στο τοπικό και στο παγκόσμιο οικοσύστημα νομίζω πως αναδύεται το κρίσιμο ζήτημα του Πολιτισμού για τον 21^ο αιώνα.

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ & «ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ»

Τα τελευταία χρόνια, μετά το εθνικό σύνθημα «ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ», που ανέκυψε με την «Πολιτιστική Ολυμπιάδα» στη συγκυρία των «Ολυμπιακών Αγώνων – ΑΘΗΝΑ 2004», ακούμε και για διάφορους πολιτισμούς, όχι μόνο για τους πολιτισμούς με εθνολογικά χαρακτηριστικά, οι οποίοι έχουν τις ρίζες τους σε διαφορετικό ιστορικό παρελθόν, καθώς διαμορφώθηκαν σε χωροχρονικό πλαίσιο διαφορετικό, αλλά και σε άλλους «πολιτισμούς» με επιθετικούς προσδιορισμούς, όπως «πολιτικός πολιτισμός», «οικονομικός πολιτισμός», «νομικός πολιτισμός», και πάει λέγοντας, μέχρι «ποδοσφαιρικός πολιτισμός» ακούστηκε πρόσφατα.

Όταν ο «πολιτισμός» από έννοια γένους, όπου συντίθενται όλες οι δραστηριότητες και οι συμπεριφορές μιας κοινωνίας ως προς την ποιότητα ζωής, εκπίπτει στην αποσπασματική οικειοποίηση από διάφορες κατηγορίες επαγγελματικών ή άλλων κοινωνικών ομάδων, τότε, αυτός ο κατακερματισμός, αυτή η κατάχρηση, αυτός ο «πληθωρισμός» του «πολιτισμού» θα πρέπει κάτι να σημαίνει, καθώς αποτελεί σημάδι των καιρών.

Όπου επανέρχεται το βασικό ερώτημα που έθεσα στα προηγούμενα κείμενα:

s

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Ή

Πολιτισμό που ρυθμίζει τις δομές της κοινωνίας σε διαχρονικό βάθος, για βιώσιμη ανάπτυξη και ισόρροπη εξέλιξη της ανθρωπότητας μέσα στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον;

ΟΙ ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΩΣ ΔΕΙΚΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Πριν δύο χρόνια, (ΕΠΙΛΟΓΟΣ 2002, σελ. 424 ) στο τέλος του κειμένου είχα αναφέρει προκαταβολικά κάποια βασικά και διαχρονικά κριτήρια για την ψύχραιμη πολιτισμική αξιολόγηση των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας.

Μεταξύ άλλων έγραφα τότε:

«Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αναζήτησης της σχετικής ισορροπίας των μορφών και των ρυθμών της πόλης μπορούν να διαμορφωθούν τα κριτήρια για την Αισθητική στο αστικό οικοσύστημα. Μέσα σε αυτό το πεδίο επικοινωνίας οι δημιουργικές μορφές τέχνης μπορεί να συμβάλλουν ουσιαστικά στην Παιδεία για ισόρροπη εξέλιξη του αστικού περιβάλλοντος, στην προοπτική της βιώσιμης ανάπτυξης της κοινωνίας στο χώρο και στο χρόνο.

Οι παραπάνω σκέψεις έχουν ως αφορμή την πολιτισμική πρόκληση των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004. Πρόκληση την οποία θεωρώ σημαντική ευκαιρία και μαζί δοκιμασία.

Αν αξιοποιηθεί στην προοπτική κάποιου στοχαστικού διαχρονικού σχεδιασμού, μπορεί να ενεργοποιήσει τις δημιουργικές δυνάμεις για την ουσιαστική αντιμετώπιση του παρόντος και του μέλλοντος του τόπου μας, μέσα στο νέο πολιτισμικό περιβάλλον της παγκοσμιοποίησης.

Ευκαιρία και μαζί δοκιμασία από την οποία θα κριθεί κατά πόσο μπορεί η κοινωνία μας να αναζητήσει νέα πρότυπα Πολιτισμού, όχι μόνο για τον τόπο μας, αλλά γενικότερα για την ανθρωπότητα, καθώς οι Ολυμπιακοί Αγώνες έχουν παγκόσμια επικοινωνιακή εμβέλεια.

Πρόκληση-δίλημμα: Η Ελλάδα είναι σε θέση να επεξεργαστεί κάποια εναλλακτική πρόταση για μιαν άλλη ποιότητα των Ολυμπιακών Αγώνων;

Ή θα αναπαραγάγει με κάποιες θεαματικές παραλλαγές τα γνωστά εμπορευματικά πρότυπα που ισχύουν μέχρι τώρα; Αυτά που προβάλλονται και ελέγχονται από μεγάλες εταιρίες-χορηγούς;

Αν αυτή η πρόκληση-δίλημμα λειτουργήσει ως καταλύτης για την αφύπνιση των αρμοδίων, όσο και των πολιτών, τότε η πληθυσμιακή παλίρροια των Ολυμπιακών Αγώνων, αντί να μείνει στην επιφάνεια του θεάματος, αφήνοντας πίσω μόνο σκουπίδια, μπορεί να αξιοποιηθεί ώστε τα φερτά υλικά να εμπλουτίσουν το γόνιμο πολιτισμικό έδαφος της κοινωνίας μας για βιώσιμη ανάπτυξη στο νέο παγκόσμιο περιβάλλον.

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΩΣ ΕΠΕΝΔΥΣΗ

Αν μια τέτοια στρατηγική αντιμετώπιση του αστικού περιβάλλοντος ακούγεται από μερικούς σαν ρομαντική ουτοπία, τότε δεν μένει παρά να αφεθούμε μοιρολατρικά, χωρίς συζήτηση, στα τρέχοντα πρότυπα του πολιτισμού του «θεάματος».

Αν όμως θεωρήσουμε το περιβάλλον ως πλαίσιο για βιώσιμη ανάπτυξη, τότε η συγκυρία των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 αναδεικνύει κάθε δημιουργική προσέγγιση ως ρεαλιστική αναγκαιότητα, η οποία πρέπει να αξιοποιείται με όρους πολιτικούς και οικονομικούς, ως επένδυση ζωής προσωπικής και κοινωνικής.»

Τώρα, μετά το τέλος των Ολυμπιακών Αγώνων, νομίζω πως αξίζει να στοχαστούμε ψύχραιμα, ανοίγοντας τη συζήτηση για να ξεκινήσει μια αποτίμηση των έργων που πραγματοποιήθηκαν για τη διοργάνωση των Αγώνων.

Τα έργα μπορεί να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες:

Α. ΕΡΓΑ ΥΠΟΔΟΜΗΣ

Με λίγα λόγια, θεωρώ πως η συγκυρία των Ολυμπιακών Αγώνων κινητοποίησε την Ελληνική κοινωνία στην προσπάθεια εκσυγχρονισμού. Από αυτή την άποψη τα έργα υποδομής αποτελούν σημαντική πολιτισμική επένδυση που αναβάθμισε σε πολλά σημεία την ποιότητα ζωής των πολιτών, όχι μόνο όσον αφορά στην κυκλοφορία, αλλά και στις συμπεριφορές.

Έργα, όπως Το Μετρό, το αεροδρόμιο, η Αττική Οδός, ανισόπεδοι κόμβοι, το τραμ, ο προαστιακός και άλλα, δεν θα διευκολύνουν μόνο την κυκλοφορία των πολιτών, αλλά θα διαμορφώσουν νέες συμπεριφορές στο αστικό περιβάλλον.

Β. ΕΡΓΑ ΣΥΜΒΟΛΙΚΟΥ ΓΟΗΤΡΟΥ

α. Έργα μόνιμων εγκαταστάσεων, όπως το αθλητικό συγκρότημα Ο.Α.Κ.Α. και άλλα στην περιοχή της Αθήνας και στις Ολυμπιακές πόλεις.

Τα έργα αυτά μπορούν να εκτιμηθούν, πέρα από τη χρήση τους για τις εκδηλώσεις των Ολυμπιακών Αγώνων, σε σχέση με τη συγκυριακή «πληθυσμιακή παλίρροια», αλλά και από την ισόρροπη λειτουργία τους μετά την ολυμπιακή περίοδο, με συμβατές χρήσεις, σε συνάρτηση με το κόστος κατασκευής και συντήρησης.

H περίπτωση Sandiago Calatrava

Αυτή η κρίσιμη σχέση ανάμεσα στο τοπικό περιβάλλον και στο παγκόσμιο πολιτισμικό οικοσύστημα νομίζω πως εικονογραφείται και στην «περίπτωση Calatrava», ως φαινόμενο του Νεοελληνικού πολιτισμού στις αρχές του 21^ου αιώνα.

Οφείλω να ξεκαθαρίσω αμέσως πως οι παρακάτω σκέψεις δεν στοχεύουν να μειώσουν σε τίποτε τα έργα του αναγνωρισμένου διεθνώς Αρχιτέκτονα – Μηχανικού, ούτε να αμαυρώσουν την επιλογή του από την Οργανωτική Επιτροπή για τη ανάθεση των Ολυμπιακών έργων της Αθήνας 2004.

Θεωρώ πως η διεκδίκηση των Ολυμπιακών Αγώνων όσο και η διοργάνωση μιας τέτοιας εκδήλωσης λειτούργησαν, ως δοκιμασία, σαν shock treatment, μιας τοπικής κοινωνίας απέναντι στις εξελίξεις και στις προκλήσεις του τρέχοντος αιώνα.

Γι΄ αυτό με την ψύχραιμη ανάλυση και το συγκροτημένο απολογισμό μπορεί να αξιοποιηθεί αυτή η μοναδική εμπειρία ως επένδυση Πολιτισμού.

Μετά από αυτή τη διευκρίνηση θα καταθέσω μερικές παρατηρήσεις.

Η «περίπτωση Calatrava», για το μέγεθος, για την κλίμακα και για τη συμβολική σημασία των έργων, αποκαλύπτει:

Προσωπικά θεωρώ πως το συγκρότημα Calatrava λειτούργησε αποτελεσματικά, ως αυτόνομο στοιχείο, στο ρόλο της προβολής της εκδήλωσης μέσα από τα Μ.Μ.Ε. Τόσο το κεντρικό σκέπαστρο, κατά τη διάρκεια της κατασκευής με το θρίλερ της διολίσθησής του, όπως και τελειωμένο σαν υπόβαθρο των αριστοτεχνικών πυροτεχνημάτων, όσο και ο εξωτερικός χώρος με την αψιδωτή αγορά, με τα νερά, που δημιούργησαν ένα μαγικό περιβάλλον και με τον ηλεκτροκινούμενο κυματιστό τοίχο, το «Μνημείο των Εθνών», αποτέλεσαν σημαντικές παρεμβάσεις που σημάδεψαν τον νεοελληνικό πολιτισμό στις αρχές του 21^ου αιώνα.

Ωστόσο η ένταξή του στο Αττικό τοπίο, όταν το βλέπει κάποιος την ημέρα από διάφορα σημεία του λεκανοπεδίου, ίσως εγείρει μερικά ερωτηματικά.

β. Τελετές της έναρξης και του τέλους των Αγώνων.

Οι τελετές της έναρξης και του τέλους των Ολυμπιακών αγώνων, είχαν ως βασικά χαρακτηριστικά:

γ. Άλλες «καλλιτεχνικές» πρωτοβουλίες.

Ανάμεσα σε άλλες καλλιτεχνικές πρωτοβουλίες, η Οργανωτική Επιτροπή 2004 κάλεσε κάπου τριάντα γνωστούς Έλληνες εικαστικούς καλλιτέχνες για να δημιουργήσουν πρωτότυπα έργα, τα οποία επρόκειτο να εκτεθούν σε κάποια έκθεση κατά τη διάρκεια των Αγώνων, ενώ θα κυκλοφορούσαν ως αφίσες για την προβολή της διοργάνωσης.

Τα έργα παραδόθηκαν, τυπώθηκαν οι αφίσες, αλλά ούτε έκθεση είδαμε ή ακούσαμε, ούτε αφίσες κυκλοφόρησαν… Τι συνέβη με τους ιθαγενείς εικαστικούς;

Γ. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΟΛΥΜΠΙΑΔΑ και άλλες εκδηλώσεις τέχνης.

Εδώ ανοίγεται ένα τεράστιο ζήτημα, όπου κάτω από το σύνθημα «ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ» έγιναν μια σειρά σημαντικές καλλιτεχνικές εκδηλώσεις σε διάφορες μορφές τέχνης – Μουσική, Θέατρο, Χορός, Εικαστικά, κ.α. με χορηγία του κράτους.

(Δεν ξέρω γιατί, αλλά το σύνθημα «Πολιτισμός των Πολιτισμών» μου θυμίζει το «Βασιλεύς των Βασιλέων» … )

Πολλές από τις εκδηλώσεις της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας, εάν συγκριθούν με τις δομές του εγγενούς πολιτισμού, ως προς τα διαθέσιμα κονδύλια και τις επιλογές έργων, αποκαλύπτουν το σύνδρομο του «πολιτιστικού νεοπλουτισμού», pour épater les bourgeois ! Και όταν λέω δομές εννοώ την Εκπαίδευση, αλλά και τη γενικότερη Παιδεία, όσον αφορά στις υποδομές για έρευνα και συγκροτημένη μελέτη, όσο και στις συμπεριφορές για την παραγωγή και τη δημιουργική κριτική της σύγχρονης Τέχνης στον τόπο μας.

Ωστόσο νομίζω πως, ο στοχασμός για τα έργα, για τις ενέργειες και τις παρενέργειες των Ολυμπιακών Αγώνων, αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την φυσιολογική αφομοίωση και την αξιοποίηση αυτού του πολιτισμικού κεφαλαίου στην προοπτική της δημιουργικής και ισόρροπης εξέλιξης της κοινωνίας μας.

Το πολιτισμικό «ντοπάρισμα».

Αναζητώντας αυτή την ισόρροπη εξέλιξη μιας ζωντανής κοινωνίας που κινείται και αναπτύσσεται στο φυσικό και αστικό περιβάλλον με «μέτρο» τη φυσιο-λογική σχέση με αυτό το περιβάλλον (όπου η λογική αναφέρεται στο μέτρο της φύσης ). Τότε μπορούμε να εκτιμήσουμε και να συγκρίνουμε τα διάφορα πολιτιστικά δρώμενα σε σχέση με τις ουσιαστικές ανάγκες και με τα όρια αντοχής και ανοχής της συγκεκριμένης κοινωνίας, όταν ανταγωνίζεται στην παγκοσμιοποιημένη αγορά. Έτσι τα «εξωτερικά βοηθήματα», που εισήλθαν στην Ελληνική κοινωνία για να τονώσουν την «πολιτιστική εικόνα» στην υπερπροσπάθεια των Ολυμπιακών Αγώνων, μπορεί να τα θεωρήσουμε σαν «πολιτισμικό ντοπάρισμα».

Όταν στον πολιτιστικό ανταγωνισμό το νόημα της δημιουργικής υπέρβασης του «μέτρου» της ποιότητας συγχέεται με το ποσοτικό μέτρημα των αθλητικών επιδόσεων ή των ρεκόρ Guinness, τότε ανακύπτει το ζήτημα: Ο «εθισμός» από «εξωτερικά πολιτισμικά βοηθήματα» θα οδηγήσει το εγχώριο πολιτιστικό marketing σε μόνιμη εξάρτηση ή θα τονώσει τα δημιουργικά αντανακλαστικά της κοινωνίας, μέσα από την άσκηση και την ευρύτερη Παιδεία;

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Αυτό το σύντομο σημείωμα δεν φιλοδοξεί να αναλύσει σε όλες τους τις διαστάσεις τα θέματα που έχουν τεθεί, ούτε να δώσει εύκολες απαντήσεις στα ερωτήματα, γράφτηκε ως προοίμιο ενός διαλόγου, μιας συζήτησης για την πολιτισμική σημασία των Ολυμπιακών Αγώνων, ώστε αυτή η μοναδική εμπειρία να αποτελέσει σημαντικό κεφάλαιο για την πολιτισμική εξέλιξη του τόπου μας στη σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη κοινωνία.

Σεπτέμβριος 2004