(οικογένεια, συνοικία ή ενορία, χωριό, πόλη, κράτος κλπ.).

β) Η λέξη περιβάλλον εμπλέκει αμέσως το ουσιαστικότερο πρόβλημα τής υπόστασης του ανθρώπου, το πρόβλημα όπου στηρίχτηκαν τόσες φιλοσοφίες, το πρόβλημα τής ευτυχίας. Η πορεία της ζωής, όμως, καθορίζεται από μια διαρκή επιλογή ανάμεσα στις ανάγκες, από μια διαρκή ανακατάταξη των αναγκών-αξιών. Έτσι γίνεται και μια φυσική διαλογή ανάλογα με τη δυνατότητα αντοχής (προσαρμογής ή αντίστασης) στις αξίες που επιβάλλονται σαν αντικειμενικές. Ποιος είναι ο ανθρώπινος τύπος που θα επιζήσει; Αν το ήξερα, γρήγορα θα κατασκεύαζα μια θετική δεοντολογία.

γ) Το πληθυσμιακό ξεχείλισμα έχει αλλοιώσει την αντίληψη για τον άνθρωπο, τις ανθρώπινες σχέσεις και τις ανάγκες του. Συχνά η αντιμετώπιση του προβλήματος άνθρωπος-περιβάλλον δεν είναι παρά νοσταλγία παλαιών προνομιακών καταστάσεων-σχέσεων άνθρωπος↔φυσικό ή τεχνητό περιβάλλον.

δ) Ο τεχνολογικός πολιτισμός είναι μια αναντίρρητη πραγ­ματικότητα. Κάτω απ' αυτήν την παραδοχή και πέρα απ' αυτήν αξίζει να γίνεται κάθε σκέψη ή πρόταση.

Το τεχνητό περιβάλλον ως ανθρώπινη έκφραση

(Το επίθετο ανθρώπινος, η, ο, εδώ δεν έχει καμιά υπερβατική ερμηνεία, χαρακτηρίζει μόνο ό,τι προέρχεται απ' αυτό το είδος — άνθρωπος — στο γένος των ζώων).

Το περιβάλλον αρχίζει εκεί όπου τελειώνει ή περιγράφεται ο άνθρωπος (όπως προτιμάτε, ανάλογα με τον αν δίνετε κάποιο τέλος-σκοπό ή όχι στη μοίρα του ανθρώπου).

Πού τελειώνει-ορίζεται ο άνθρωπος; Πρώτα στην επιδερμίδα του. Εκεί τελειώνει το σωματικό του όριο. Το πιο κοντινό τεχνητό περιβάλλον, αυτό πού αγγίζει τα σωματικά του όρια, είναι τα ρούχα του, για να μην πάμε στην περίπτωση που είναι μόνο μια ζωγραφιά ή βαφή πάνω στο σώμα και τίποτα άλλο. Ύστερα, μέσα από τις αισθήσεις του και κατά προέκταση μέσα από το μυαλό του, ο άνθρωπος τελειώνει «κάπου» (ας μου επιτρέψετε εδώ την ασάφεια).

Παρατηρούμε, ότι ο άνθρωπος στην εξέλιξη και στην πορεία του, σέρνει μαζί του ένα περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από τα «κτητικά» μου, μας, σου, σας... κλπ. Αυτό το «ιδιοποιημένο» περιβάλλον, πέρα από του να καλύπτει βασικές ανάγκες προστασίας-άμυνας, προεκτείνεται σε ανάγκες γοήτρου. Αυτές τις ανά­γκες γοήτρου υπηρέτησε η τέχνη. Βοήθησε δηλαδή στη δη­μιουργία του ιδιοποιημένου περιβάλλοντος που δεν ήταν μόνο για άμυνα-προστασία, αλλά για άμιλλα-υπεροχή. (Για να μην πάμε στην περίπτωση της επίθεσης, όπου το ιδιοποιημένο περι­βάλλον γίνεται πρόσχημα επιθετικότητας). Σ' αυτήν την περί­πτωση μπορούμε να φανταστούμε εύκολα το ιδιοποιημένο περι­βάλλον σαν ένα ρούχο που φοριέται για να εντυπωσιάσει, έστω κι αν πολλές φορές υποφέρει αυτός που το φοράει. Ένα τέτοιο περιβάλλον δεν είναι μόνο προέκταση και ένδυμα (άμυνα ή άμιλλα) ενός ατόμου αλλά και συνόλου ατόμων που απαρτίζουν μια ενιαία κοινωνική οντότητα με κοινά ενδιαφέροντα και συμφέροντα (όπως π.χ. οικογένεια, συνοικία ή ενορία, χωριό, πόλη, κράτος κλπ.)

Η παρομοίωση με το ντύσιμο μου αρέσει γιατί επιτρέπει μερικές αναλογίες και ευκολύνει τη σκέψη μου όσον άφορα τα λογικά και άλογα στοιχεία που πλέκονται με «φυσικό τρόπο» και συντελούν στη διαμόρφωση και τη λειτουργία αυτού που ονόμασα εδώ ιδιοποιημένο περιβάλλον.

Αν αναζητήσουμε την προέλευση και τις πηγές του γοήτρου ίσως θα πρέπει να το συσχετίσουμε με τη διαφοροποίηση του ερωτικού ενστίκτου, όπως εκδηλώνεται στις κοινωνικές του προεκτάσεις, ή πάλι με τη διοχέτευση της «δύναμης» σε «πολιτισμένα» σχήματα (αν σκεφθούμε, π.χ., ότι για να κατακτήσει κανείς την αγαπημένη του αντί να σκοτώσει τον αντεραστή του, ανακαλύψει ότι με ένα ομορφότερο ένδυμα, σπίτι, όπλο κλπ., η αγαπημένη θα έλθει μόνη της κοντά του, τότε η αποτελεσματικό­τητα του γοήτρου γίνεται φανερή). Σε μια τέτοια περίπτωση η «ανακάλυψη» του γοήτρου θα πρέπει να είναι με άλλα λόγια η ρίζα του πολιτισμού (παραδείγματα «δύναμης» σε πολιτισμένα σχήματα: Ολυμπιακοί Αγώνες, μνημεία τέχνης, γράμματα, επιστήμες, διαστημικά ταξίδια κ.ά.).

Ωστόσο στην ιστορία του πολιτισμού παρατηρούμε διαταρα­χές της ισορροπίας ανάμεσα στα πολιτισμένα σχήματα δύναμης-γοήτρου και ωμής δύναμης-βίας, όπου η αποτελεσματικότητα του γοήτρου αποδεικνύεται ανύπαρκτη. Έτσι αποδεικνύεται συγχρόνως ότι η τέχνη, ως αποτελεσματικό μέσο στην υπηρε­σία του ανθρώπινου γοήτρου και του πολιτισμού, σε περιόδους βίας χάνει το στόχο της και το υπόβαθρο της και αντί να συμβάλλει θετικά στη δημιουργία του περιβάλλοντος, παίρνει μορφή διαμαρτυρίας για να κρατήσει τον προσανατολισμό της συνείδησης στην κατεύθυνση του πολιτισμού (=πλαίσιο μέσα στο όποιο δικαιώνεται η ύπαρξή της).

Αλλά ας επανέλθουμε στο ιδιοποιημένο περιβάλλον. Το ιδιοποιημένο περιβάλλον στον καιρό μας έπαψε να έχει τη σφραγίδα της μοναδικότητας που είχε τον καιρό που η «τεχνολο­γία» τελείωνε στις δυνατότητες του χεριού. Από τότε που η μηχανή πολλαπλασίασε τις δυνατότητες του χεριού για ποσοτι­κή παραγωγή, αρχίζει και η τυποποίηση των προϊόντων και κατά συνέπεια και των στοιχείων του περιβάλλοντος. Έτσι η μοναδι­κότητα σαν έκφραση της προσωπικότητας έπαψε να έχει την ίδια σημασία. Υποθέτω πως και η μοναδικότητα της προσωπικότη­τας είναι αμφισβητήσιμη σήμερα και για το μέλλον όπως διαμορφώνεται κάτω από την επίδραση (conditionnement) του τυποποιημένου περιβάλλοντος και από τις πιθανές εξελίξεις της γενετικής και των σχετικών επιστημών.

Η τυποποίηση λοιπόν των στοιχείων του περιβάλλοντος έχει μία ακόμη συνέπεια, τη μετάπτωση από ποιοτικά κριτήρια γοήτρου σε ποσοτικά δια μέσου του χρήματος, όπου εγγύηση της ποιότητας αποτελεί αυτόματα η εις χρήμα αξία του περιβάλλοντος-«φορεσιάς».

Αν δεχθούμε πως ο άνθρωπος έχει ακόμη ανάγκη ποιοτικών κριτηρίων, πως έχει ανάγκη να αμφιβάλλει, να ελπίζει, να αγαπάει και αν δεχθούμε πως η συνείδηση είναι κινητήρια δύναμη της εξέλιξης του ανθρώπου, τότε η Τέχνη μπορεί να έχει ένα λόγο ύπαρξης.

Οκτώβριος 1970

*Δημοσιεύτηκε στην έρευνα «Άνθρωπος και τεχνητό περιβάλλον»,

Αρχιτεκτονικά Θέματα, 5/1971.

Παρατήρηση 1978 και 1983

Ξαναδιαβάζοντας το παραπάνω κείμενο, παρατήρησα πως παρ­έλειψα να αναφέρω, γιατί το θεώρησα τότε σαν αυτονόητο για τη «συνειδητοποίηση του περιβάλλοντος», την «κοινωνική τάξη» ως  «σύνολο ατόμων πού απαρτίζουν ενιαία κοινωνική οντότητα με κοινά ενδιαφέροντα και συμφέροντα» μέσα στο ίδιο χώρο-τόπο.

Αυτό που παρέλειψα, τότε τόσο απλά, διαπίστωσα πως αποτε­λεί το βασικό πρόβλημα για την αντιμετώπιση του σύγχρονου περιβάλλοντος. Στην ανάλυση του κειμένου προτιμήθηκε, για λόγους λεκτικής οικονομίας η οριζόντια αντίληψη του χώρου-χρόνου από την όποια απορρέει και η ανάλογη γεωγραφική-τοπική ιδέα του ιστορικού χώρου-χρόνου, όπου ο «άλλος», ο ξένος, ο διαφορετικός, ο βάρβαρος, ο εχθρός, βρίσκεται «έξω από τον ιδιοποιημένο τόπο-χώρο», έξω από τα σύνορα. Αν κανείς αντιμετωπίσει το πρόβλημα του «χώρου-χρόνου» μέσα από την «ταξική συνείδηση» όπου οι ταξικές διαφορές και αντιθέσεις διαμορφώνονται πάνω στον ίδιο χώρο-χρόνο με τον «άλλο», με τον «ταξικό εχθρό», όπου μεγιστο­ποιείται η κατακόρυφη, πάνω-κάτω, σχέση (σαδομαζοχιστική;), η σχέση της εξουσίας... τότε...

Παρ' όλο που άρχισα μερικές μελέτες πάνω σ' αυτό το πρόβλημα, από διάφορες σκοπιές, όταν έφτανε ο κόμπος στο χτένι διαπίστωνα πως δεν διέθετα τα κατάλληλα θεωρητικά εργαλεία για μια συγκροτημένη και καθαρή διατύπωση. Έτσι οι σημειώσεις εκείνες για την αντίληψη-ιδέα του χώρου-χρόνου (τελικά για την αντίληψη-ιδέα της  Ιστορίας, που ενεργεί μυθικά στον άνθρωπο....;)  έμειναν και παραμένουν ασύνδετες και πολλές φορές α-νόητες..

.